Kapliczki, krzyże przydrożne, kościoły, czyli "Święta Warmia"
Geneza kapliczek jest bardzo stara i niezbyt jasna, posiadająca przynajmniej kilka sugerowanych źródeł. Według jednej z wersji, nazwa wywodzi się od łacińskiego wyrazu ~cappa (płaszcz). Domniemywa się, że chodzi o płaszcz św. Marcina, biskupa z Tours, który przechowywany był w specjalnej celi wewnątrz niewielkiego kultowego budynku, zwanego właśnie „kaplicą”. Według innych tez już św. Ambroży, biskup Mediolanu z II poł. IV wieku wspominał o kapliczkach jako o miejscach kultu. Oficjalnie zgodę na odprawianie nabożeństw przy kapliczkach zatwierdził sobór w Agda z początków VI wieku. Na Warmii spotykamy typ kapliczek słupowych (umieszczonych na drewnianych lub murowanych wysokich słupach). W okresie późniejszym, kapliczki ustawiano na skrzyżowaniach dróg, w miejscach objawień religijnych lub ważnych dla społeczności lokalnej wydarzeń. Ze względu na niski koszt budowy fundowane były przez mniej zamożnych wiernych. Są nieodłącznym elementem krajobrazu polskiego. Kapliczki warmińskie stanowią jeden z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu kulturowego Warmii. To najważniejszy, tak sądzę, zabytek Warmii. Prawdopodobnie konieczność budowania kapliczek wzięła się z czasów kolonizacyjnych tych terenów. Były one istnym drogowskazem, chroniły przed złem, śmiercią, burzami i stanowiły punkt modlitewny. W niektórych z nich umieszczony był dzwonek, którego dźwięk ostrzegał mieszkańców przed niebezpieczeństwem lub wzywał wiernych na modlitwę Przeważająca większość warmińskich kapliczek pochodzi z przełomu XIX/XX wieku. Świadczą o tym daty umieszczone na metalowych chorągiewkach i typowy dla ówczesnego budownictwa sakralnego, neogotycki styl. Najstarszą warmińską kapliczkę możemy odnaleźć w Dobrągu. Data powstania to 1601 rok.
Na Warmii jest wiele elementów religijnych takich jak: kościoły, zespoły odpustowe, sanktuaria, kaplice, kapliczki i krzyże przydrożne. Nie bez powodu jest ona często nazywana "Świętą Warmią".
Warmińskie kościoły to czerwień gotyku, piękno polnych kamieni i otaczająca zieleń. To kościoły wśród pól rzepaku, łanów zboża i wspaniałych lasów. To sanktuaria w Gietrzwałdzie, Stoczku Klasztornym, Głotowie, Krośnie i Klebarku Wielkim. Od lat ludzie pielgrzymują do tych miejsc, poszukując łaski i odnowienia duchowego. Jest też barokowa Święta Lipka, która leży na Mazurach, tuż przy granicy z historyczną Warmią, od roku 1736 należała jednak do warmińskiej administracji kościelnej. Protestantyzm, a przede wszystkim luteranizm, od XVI w. do lat 70. XX w. stanowił jeden z ważnych czynników wyróżniających Mazury od sąsiednich regionów i krajów: katolickiej Warmii czy Litwy. Na fotografiach zespół pielgrzymkowy w Krośnie koło Ornety.
Kapliczki przydrożne z czerwonej cegły w Dercu i Frączkach, charakterystyczny znak katolickiej Warmii.
Zamki biskupie
Zamek w Olsztynie – gotycki XIV-wieczny zamek kapituły warmińskiej, znajdujący się w pobliżu rzeki Łyny. W latach 1516-1519 i 1520-1521 na zamku mieszkał Mikołaj Kopernik. Prowadził wtedy badania, które wykorzystał podczas prac nad dziełem O obrotach sfer niebieskich. Dziś to siedziba Muzeum Warmii i Mazur.
Zamek w Reszlu – wybudowany został na planie kwadratu w latach 1350-1401. Na początku XIX wieku więziona tu była m.in. Barbara Zdunk, ostatnia w Europie spalona na stosie czarownica, oskarżona o wywołanie dużego pożaru w Reszlu. Obecnie na zamku mieści się hotel i restauracja.
Zamek w Lidzbarku Warmińskim – to Wawel Północy, jeden z najpiękniejszych przykładów gotyku w Polsce. Został wybudowany w drugiej połowie XIV wieku. Był rezydencją Mikołaja Kopernika, Jana Dantyszka oraz Ignacego Krasickiego. Na zamku mieści się obecnie Muzeum Mazurskie – jeden z oddziałów Muzeum Warmii i Mazur.
Zamek w Pieniężnie – zamek Kapituły Warmińskiej w Pieniężnie mieści się na wzniesieniu nad rzeką Wałszą. Zachował się dom główny od zachodu oraz zrujnowane skrzydło gospodarcze od północy. Zamek został zbudowany w pierwszej połowie XIV wieku w stylu gotyckim, na planie zbliżonym do trapezu. Składał się z głównego skrzydła mieszkalnego wzniesionego od zachodu, skrzydła gospodarczego oraz dziedzińca. W 1772 roku zamek przestał być własnością kapituły warmińskiej i opuszczony popadał w ruinę. Około 1870 roku rozebrano skrzydło wschodnie i południowe. Pozostałe skrzydła przebudowo na potrzeby administracji i sądu pruskiego zaborcy. Po 1920 roku zamek zaadaptowano na szkołę i niewielkie muzeum regionalne. W 1945 roku zamek został spalony przez Armię Czerwoną i mimo prowizorycznego zabezpieczenia w 1958 roku pozostaje w ruinie. Zachowały się ruiny skrzydła północnego oraz piwnice ze sklepieniami gotyckimi.
Zamek w Ornecie – zamek został wzniesiony w stylu gotyckim w I połowie XIV wieku dla biskupów warmińskich. W XVII i XVIII w. został przebudowany. Biskupi rezydowali w nim do I rozbioru Polski. W XIX stuleciu budowla została rozebrana przez władze pruskie. Na jej fundamentach została wzniesiona szkoła (dziś Szkoła Podstawowa nr 1). W gmachu szkoły przetrwały gotyckie piwnice nakryte sklepieniami kolebkowymi, a także sklepieniami krzyżowo-żebrowymi.
Zamek w Jezioranach – budowla mieści się w zakolu rzeki Symsarny, przy Placu Zamkowym. Zamek zbudowany został w stylu gotyckim przez biskupa Jana I z Miśni i Jana Stryprocka około II połowy XIV wieku na planie czworokąta z wieżą i dziedzińcem. Składał się z zamku właściwego i przedzamcza, które zostało zniszczone w 1472 roku. Spustoszony i zniszczony w czasie wojny trzynastoletniej i najazdu szwedzkiego, został odbudowany i stanowił rezydencję biskupów warmińskich aż do I rozbioru Polski. w 1783 zniszczony przez pożar, a następnie rozebrany przez administrację pruską. Na fundamentach czterech skrzydeł w XIX wieku wzniesiono nowe budynki. Zachowały się mury przyziemia i piwnice skrzydła zachodniego oraz fragmenty narożnej wieży. Obecnie to siedziba Urzędu Miejskiego.
Zamek w Braniewie – zbudowano go pod koniec XIII wieku w czasach biskupa Henryka I Fleminga. Od roku 1340, po przeniesieniu siedziby biskupów do Ornety, na zamku rezydował burgrabia. W 1396 r. podczas rewolty wobec biskupa Henryka Sorboma zamek zdobyli mieszczanie braniewscy i częściowo zniszczyli. Z kolei w 1454 roku zamek zdobyli członkowie Związku Pruskiego, a od 1461 r. ponownie znalazł się w posiadaniu biskupim odbity z rąk czeskich zaciężnych przez mieszczan. W latach 1633-35 okupujący Braniewo Szwedzi zbudowali przed zamkiem bastiony i szańce. W 1807 roku zamek został częściowo zniszczony podczas wojen napoleońskich. Dopiero w latach 1873-74 rozebrano część zabudowań. W czasie walk w 1945 roku zamek spłonął i około 1958 roku ruiny zostały rozebrane. Ocalała jedynie wieża bramna z kaplicą na piętrze, to najstarsza zachowana budowla na Warmii.
Na Warmii można też zobaczyć charakterystyczne pagórki – pozostałości po pruskich grodziskach, pałace i dwory, które są świadectwem funkcjonowania szlachty oraz działalności biskupów, choćby pałac w Smolajnach lub dworki w Łajsach i Kierzbuniu, czy pozostałości elementów obronnych miast – mury obronne w Lidzbarku Warmińskim, Olsztynie i Jezioranach.
Architektura drewniana i mieszkalna
Do dziś na terenie Warmii zachowało się kilkanaście przykładów dawnego budownictwa, niemal zupełnie opartego na drewnie. To chaty wiejskie z XIX wieku, zabudowania gospodarcze, elementy elewacyjne kościołów, np. kościół w Klewkach, remizy strażackie, np. w Lurtach. Styl ten jest oczywiście starszy, sięgający swymi korzeniami XVI/XVII stulecia. Zagroda warmińska była uboga, schludna, z dwoma ogródkami – warzywny z tyłu budynku mieszkalnego i kwiatowy od frontu. Tak było też u mojej babci, która o ogródek kwiatowy dbała ze szczególną starannością, wszak świadczył on o gospodyni. Nie brakło w nim piwonii, goździków oraz kocanek. Gospodynie wymieniały się nasionami oraz narzekały, że cebulki kwiatowe tej zimy przemarzły. Budynki miały konstrukcję przeważnie szkieletową lub zrębową, dwuspadowy dach pokrywano strzechą. Zaznaczyć należy, że drewno było na tych terenach najpopularniejszym i najbardziej dostępnym budulcem. Królowało aż do początków XX wieku. Domostwa takie częściej jednak płonęły podczas licznych pożarów. Do ich likwidacji przyczyniły się na przełomie XIX/XX wieku także administracyjne nakazy zabraniające stawiania budynków drewnianych. Obecnie możemy oglądać połączenie drewna z cegłą i kamieniem.
Warmińskie wsie mają charakter zwarty. Zakładano je na prawie chełmińskim lub niemieckim. Są to najczęściej wsie związane z niwowym systemem rozłogu pól. Najczęściej spotykanym typem miejscowości jest krótka i zwarta ulicówka, która w naturalnym krajobrazie Warmii związana była zwykle z lokalizacją wzdłuż istniejącego cieku wodnego, w dolinach i wąwozach.
Występuje też rodzaj miejscowości, który obecnie wygląda jak „łańcuszek” oparty na przekształceniach dawnej niwy siedliskowej o kształcie zbliżonym do prostokąta. Mniej popularne były wsie o kształcie owalnicowym. Zdarzały się przysiółki i wielorodrożnice jako wtórne formy osadnictwa. Osady samotnicze – tzw. zagrody warmińskie – występują dość często. Niewiele na Warmii założeń folwarcznych. W okresie panowania Biskupstwa Warmińskiego nie wytworzyła się silna grupa szlachty i dlatego na tym terenie niewiele jest majątków ziemskich.
W późniejszym budownictwie występował mur pruski – tak potocznie określa się ścianę ryglową, szkieletową, szachulcową. Jest to rodzaj ściany wypełnionej murem z cegły, gruzu, gliny lub trzciny. Rezultatem jest specyficzny wizerunek otynkowanego zwykle na biało budynku poprzecinanego ciemnymi od dziegciu belkami, ułożonymi w kratownicę z ukośnymi zastrzałami. Widoczna konstrukcja drewniana traktowana jest jako element dekoracyjny, często impregnowany lub malowany. Mur pruski znany jest od średniowiecza, stosowany był w budownictwie mieszkalnym i gospodarczym. Budowle ryglowe występują na Śląsku, w zachodniej i północno-wschodniej Polsce, na Kaszubach czy Warmii i Mazurach. Jego rozpowszechnienie jest związane z kolonizacją na prawach niemieckich.
W miastach na Warmii dominuje budownictwo neoklasycystyczne, secesyjne, eklektyczne. Warmińskie zabytki architektury świadczą o bogatej w tradycje i style przeszłości ziemi warmińskiej.
Zabytkowe kamienice Olsztyna.
Przemysł, kolej i wojsko też budowało pięknie. Czasy Prus Wschodnich
Poniżej zabytkowe koszary w Biskupcu. Obecnie budynki zostały zrewitalizowane i przeznaczone na mieszkania. Ich historia sięga lat 1898-1899. W momencie wybuchu I wojny światowej stacjonował tu II Batalion 2-ego (warmińskiego) regimentu piechoty nr 151. W 1934 roku teren koszar został zakupiony przez Skarb Rzeszy, gdyż podjęto decyzję o powiększeniu jednostki wojskowej poprzez ich rozbudowę. Żołnierze Wehrmachtu stacjonujący w Bischofsburgu wzięli udział w kampanii wrześniowej. Od 1963 roku w biskupieckich koszarach stacjonowały wojaka chemiczne. 1 Stycznia 1997 r. istniejący tu 3 Warmiński batalion przeciwchemiczny rozformowano, a koszary oraz obiekty wojskowe zostały sprzedane.
Pisząc o Prusach Wschodnich mam na myśli dawną prowincję Królestwa Prus. Wyodrębniono ją w 1772 r., łącząc części należące do Rzeczypospolitej Prus Królewskich – Warmię – z Prusami Książęcymi (bez Kwidzyna). Stolicą prowincji był Królewiec. Dominowała tu zabudowa pałacowa w junkierskich majątkach mieszanych folwarczno-reprezentacyjnych. Do dzisiaj możemy podziwiać część tych zabudowań pałacowo-dworskich, z ocalałymi elementami tak charakterystycznymi dla dawnego budownictwa pruskiego, zwłaszcza z okresu 1823-1918, np. w Pozortach, Bęsi, Smolajnach,
Kolejnym ciekawym przykładem architektury są budynki dworców kolejowych oraz wieże wodne. Np. w Ornecie gotycki budynek dworca z 1905 roku, co widać na starych fotografiach z 1914-18 roku, nawiązuje do architektury kościołów i zamków z czasów państwa zakonnego. Wiadomo – Prusy Wschodnie i neogotyk, który podkreślał rangę budowli oraz prestiż władzy, tak się przynajmniej wydawało projektantom. Dworzec został przebudowany w latach 20. minionego wieku i stracił nieco na pierwotnym wyglądzie. Podobnie wygląda historia innych małych stacyjek, które dziś niestety niszczeją w szybkim tempie. Poniżej budynek dworca w Braniewie.
Tartak Raphaelsohnów w zakolu Łyny w Olsztynie doczekał się lepszych czasów. Główny budynek tartaku datowany jest na ok. 1878 rok. Rzeka zapewniała drogę transportową dla sosnowego surowca, który na przełomie XIX i XX w. potrzebny był do produkcji podkładów kolejowych i domów. Przemysł drzewny był jedną z olsztyńskich specjalności. Tartak istniał do połowy lat 20. ub. wieku. Po wojnie teren przejął skarb państwa. Mieściły się tu: baza tramwajowa, MPK, PGM, magazyny i warsztaty. Tartak to symbol czasów pary, żelaza i rozwoju miasta. Należy pamiętać, że Olsztyn z małego miasteczka stał się prężnym ośrodkiem wojskowym i przemysłowym.
Warmia to zamki, kościoły, kapliczki, neogotyk i czerwona cegła, odkrywanie brukowanych dróg, wojaże rowerowe, aleje drzew przy drogach, dziewicza przyroda usiana lasami i wzgórzami o leniwych, obłych zboczach oraz raj dla wielbicieli jezior i rzek. To również bezkresne królestwo dzikiego ptactwa i zwierzyny. Wszechwładną panią jest tutaj natura. Nieliczne miasta przegrywają z nią urodą na całej linii.
