Bartąg to podolsztyńska wieś lokowana na prawie chełmińskim w 1345 r. przez Henryka Lutra jako wójta, a następnie kapitułę warmińską. Powstała w miejscu wcześniejszego osadnictwa, w pobliżu odnaleziono ślady ludzkiej bytności z neolitu.
We wsi znajduje się kościół z 1724 roku (pierwszy kościół zbudowano w 1348 r., został spalony w 1681 r.). Przy kościele funkcjonował szpital i szkoła. Przy bramie kościoła znajdują się pamiątkowe tablice w języku niemieckim, upamiętniające poległych w I wojnie światowej mieszkańców wsi. Są to repliki - oryginały skradziono kilka lat temu. Przed II wojną światową świątynię rozbudowano, a od 1984 roku pełni ona funkcję diecezjalnego Sanktuarium Bożej Opatrzności.
W Bartągu znajdują się zabytkowe kapliczki, ta przykościelna datowana jest na rok 1897 i opatrzona prośbą: Od powietrza, głodu, ognia i wojny Wybaw nas, Panie. Pamiętajmy, że kapliczki i krzyże od wieków wyznaczają obszar społeczności lokalnej. Niegdyś wierzono, iż zabezpieczały miejscowość przed ingerencją zewnętrznych demonicznych sił. Otoczone drzewami, tworzyły rodzaj wyodrębnionej strefy sakralnej. Wiele z nich stawiano na wzgórzach, przy starych rozłożystych drzewach, w centrum wsi, gdzie zaopatrzone w niewielki dzwon informowały o ważnych wydarzeniach (np. kapliczka w Nagladach).
Warmiacy gromadzili się przy kapliczkach, aby w maju odmawiać Litanię Loretańską, a w październiku Różaniec, zwłaszcza tam, gdzie nie było kościołów. I tak jest do dziś.
Są też krzyże przydrożne postawione w latach powojennych. Jeden przy drodze do Rusi, drugi przy rondzie. Często wznosiła je ludność napływowa, znacząc w ten sposób swoje katolickie korzenie. Były to też wota wdzięczności Bogu za ocalenie życia z okresu wojny. Dziś zanikł już całkowicie zwyczaj niesienia trumny z ciałem zmarłego mieszkańca do najbliższego krzyża, często była to droga przez całą wieś, oraz dawania świadectwa swojej wiary przechodząc obok krzyża. Kobiety i dzieci żegnały się, a mężczyźni zdejmowali nakrycie głowy.
Gościniec Niborski (czasem określany także jako trakt nibordzki) to dawny trakt królewski wiodący z Olsztyna do Nidzicy i fragment historycznego szlaku z Warszawy do Królewca. Tędy mogli jeździć królowie, biskupi, rycerstwo oraz wielcy humaniści odrodzenia: Kopernik, Rej, Kochanowski, Frycz-Modrzewski. Tędy przejeżdżał też Jagiełło, Napoleon, powstańcy listopadowi. Mapa Schroettera wyraźnie pokazuje drogę z Olsztyna do Bartąga, dalej między jeziorami Łańskie i Pluszne do Kurek, Napiwody i Nidzicy (Nibork w gwarze warmińskiej). Do dziś w pobliżu Rusi można zobaczyć kamienie graniczne gościńca, ślady nieistniejących już wsi oraz spojrzeć z mostu na Łynę łączącą się z Marózką. Na szlaku podziwiamy też malownicze krajobrazy Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej. Dalej trasa łączy się z traktem biskupim z Bałd, o którym pisałem wcześniej.
